Na świecie żyje 285 milionów osób niedowidzących. Według WHO (Światowej Organizacji Zdrowia) w Europie jest 0,2% osób niewidomych i 1,3% osób niedowidzących. Liczba ta rośnie wraz ze wzrostem średniej długości życia. Upośledzenie wzroku jest zatem prawdziwym problemem, dla którego należy znaleźć różne rozwiązania, w tym tłumaczenia Braille’a, aby poprawić jakość życia osób niedowidzących.
Jak to zrobić? Jak wygląda takie tłumaczenie dla osób niedowidzących?
Chcesz zostać Tłumaczem? Dołącz do nas!
Charakterystyka Braille’a
Kodowanie brajlem jest jednym ze sposobów umożliwiających dostęp do informacji osobom niedowidzącym.
Kod brajlowski składa się z sekwencji 6 kropek ułożonych w dwóch kolumnach.
Wzajemna kombinacja i rozmieszczenie punktów daje możliwość stworzenia sześćdziesięciu czterech znaków.
Międzynarodową bazę alfabetu stanowi pierwszych 25 znaków oraz znak oznaczający literę „w”, a także znaki przestankowe i pomocnicze, które mimo pewnych różnic między odmianami systemu Braille’a, w poszczególnych językach mają na ogół międzynarodowy charakter.
Polski alfabet Braille’a
Angielski alfabet Braille’a
Czy alfabet Braille’a jest uniwersalny?
Pomimo różnic w poszczególnych językach, znaki Braille’a mają międzynarodowy charakter i można w nich zapisać wszystko. Polską adaptację pisma brajlowskiego opracowała zakonnica Elżbieta Róża Czacka, a alfabet oficjalnie został zatwierdzony w 1934 roku. Alfabet angielski Braille’a zawiera litery odpowiadające bezpośrednio 26 literom alfabetu drukowanego oraz ligatury odpowiadające dwugrafom i sekwencjom w druku.
Braille – tylko jeden język?
Kod Braille’a stał się punktem wyjścia do opracowań różnych systemów zapisu przy użyciu znaków z alfabetu. Istnieje dzięki temu pismo integralne (zapis litera po literze), ortograficzne pismo skrótowe różnych stopni, w zależności od kraju i specyfiki danego języka oraz notacje: matematyczna, muzyczna, chemiczna i fizyczna.
Zapis integralny, znany jako Braille Grade 1 lub Uncontracted Braille, polega na wiernym zapisie tekstu litera po literze i znak po znaku.
Pismo skrótowe uzyskujemy poprzez podstawienie pod poszczególne znaki brajlowskie zestawień liter bądź wyrazów. Zapis skrótowy nie jest zapisem fonetycznym.
Historia Braille’a – jak powstał specjalny język dla osób niewidomych?
Pismo Braille’a zostało wynalezione w 1829 roku przez Louisa Braille’a. W wyniku wypadku stracił on wzrok w wieku trzech lat. W wyniku tego uczęszczał do Królewskiego Instytutu dla Młodych Niewidomych, założonego przez Valentina Haüya. Czytania i pisania uczono tam specjalnym, wytłoczonym alfabetem, ale ta metoda miała wiele wad.
W 1821 roku Louis Braille poznał Charlesa Barbiera de la Serre, wynalazcę prostego systemu ultrasonografii, z którego później mogli korzystać niewidomi. System ten zwany „nocnym pisaniem” miał na celu umożliwienie oficerom pisania lub czytania zaszyfrowanych wiadomości w ciemności. Zasadą sonografii była transkrypcja dźwięków (36) za pomocą wypukłych kropek umieszczonych na siatce 2 × 6 kropek.
Dopiero w 1819 roku Barbier zdał sobie sprawę z zalet, jakie niewidomy mógł czerpać z jego systemu. Następnie zaprojektował nowy system obsługi niewidomych, który przedstawił w 1821 r. Królewskiemu Zakładowi dla Młodych Niewidomych.
Po kilku latach badań, opartych na jego metodzie, Louis Braille opracował ortograficzne pismo Braille’a, jakie znamy dzisiaj.
Najważniejsze cechy systemu opracowanego przez Braille’a to:
– zmniejszenie liczby wykorzystanych punktów z 12 do 6;
– kodowanie łacińskich znaków typograficznych (litery, interpunkcja, nuty itp.) zamiast dźwięków.
Główna część systemu została opracowana w 1825 r. (Braille miał wtedy 16 lat), swój pierwszy traktat opublikował w 1829 r.
Wcześniejsze próby stworzenia pisma dla niewidomych
Louis Braille nie był jednak prekursorem systemu pisma dla osób niewidomych.
W XIV wieku iracki prawnik muzułmański Zayn Ud Dîn Al Âmidi, który sam był niewidomy, również wyobraził sobie system, dzięki któremu niewidomi mogliby mieć dostęp do książek. Sposób czytania miał być oparty właśnie na dotyku.
W XVII wieku włoski jezuita Francesco Lana de Terzi opracował różne kodowane systemy pisma dla niewidomych. W szczególności zaprojektował system Lana, proces druku wypukłego na grubym papierze, a także „system pozwalający niewidomym na płynne pisanie poprzez kreślenie tylko linii i robienie kropek”.
Z kolei Valentin Haüy, literat, lingwista, pod wpływem widowiska z udziałem niewidomych na jarmarku w Saint-Ovide, zafascynował się ich edukacją i dążył do nauczenia ich czytania. W tym celu zlecił wykonanie specjalnych postaci reliefowych i ruchomych, a w 1784 roku z powodzeniem podjął się nauczania młodego niewidomego mężczyzny. Tę metodę zastosowano w placówce dla dzieci niewidomych, pierwszej tego typu szkole.
Nauka Braille’a od podstaw
Nauka brajla jest jak nauka obcego języka – wymaga czasu i cierpliwości. Szacuje się, że do poprawnego odczytania i zapisania skróconej wersji potrzebne są dwa lata. Braille’a uczą się nie tylko niewidomi. Transkrypcję tekstów na ogół wykonują widzący ochotnicy. Po ośmiu miesiącach nauki można chociażby przepisać powieść.
Braille jest tworzony na różne sposoby. Można użyć metalowej lub plastikowej tabliczki i dziurkacza – specjalnej maszyny do pisania, której sześć klawiszy odpowiada sześciu kropkom komórki brajlowskiej – lub komputera, który tłumaczy, transkrybuje i odtwarza Braille’a. W rzeczywistości to właśnie komputery otworzyły nowe możliwości przechwytywania, odtwarzania i zdalnego przesyłania tekstów w tym alfabecie.
Różne rodzaje zapisów Braille’a
Zapis matematyczny
Źródło: https://braille.edu.pl/brajlowska-notacja-matematyczna.html
Zapis chemiczny
Muzyka w Braille’u
Muzycy niedowidzący uczą się czytać nuty w alfabecie Braille’a tak samo, jak muzycy widzący nuty drukowane. Różnica polega na tym, że jest to możliwe dopiero po osiągnięciu kompetencji w czytaniu zapisu tekstu napisanego Braille’em.
Notacja muzyczna nie jest skomplikowana, więc nauczyciele muzyki, po jej opanowaniu mogą bez większego problemu prowadzić zajęcia z uczniami niewidzącymi.
Przepisywanie muzyki na alfabet Braille’a
Wiele standardowych utworów (dla różnych instrumentów) można zapisać w alfabecie Braille’a. Jednak niedowidzący muzycy często potrzebują notacji do muzyki, która nigdy wcześniej nie została przepisana. Odbywa się to dzięki sieci transkrybentów muzyki brajlowskiej.
Inną opcją jest użycie komputerowego systemu muzycznego z wyjściem Braille’a.
Większość takich programów automatycznie konwertuje zapis drukowany (nuty) na alfabet Braille’a. Poniższa tabela zawiera zapis niektórych najpopularniejszych symboli muzycznych i ich kombinacji w alfabecie Braille’a:
Jak tłumaczyć za pomocą Braille’a?
Krok 1. Nauka zapisu
Każdy znak brajlowski składa się w rzeczywistości z kombinacji sześciu kropek na komórkę. Są one wyrównane w 2 pionowych rzędach po 3 kropki (lub 3 poziomych rzędach po 2). Pojedyncza litera może być reprezentowana przez co najmniej 1 punkt lub maksymalnie 5 punktów.
Pierwsze 10 liter alfabetu, czyli te z zakresu od A do J, tworzy wyłącznie kombinacja pierwszych 4 kropek. Kolejne 10 liter, od K do T, tworzy się przez powiązanie punktu znajdującego się w prawym dolnym rogu z pierwszymi 10 literami.
W związku z tym, gdy po pierwszej górnej lewej kropce (którą zwykle jest litera A) następuje lewa dolna kropka, połączenie tworzy K. Logicznie, następująca po niej litera to L, która powstaje przez powiązanie tej samej kropki z formacją litery B.
To właśnie ten model służy do tworzenia liter alfabetu od A do T. Dla następnych 5 liter (nie licząc W), należy po prostu powiązać dwie dolne kropki z poprzednimi 10 literami.
Krok 2. Nauka interpunkcji
Podobnie jak litery, interpunkcja jest również tworzona z kombinacji 6 kropek w jednej komórce.
Kiedy zobaczysz komórkę składającą się tylko z jednej kropki w lewym dolnym rogu, oznacza to, że następna litera powinna być pisana wielką literą.
Punkt (.) powstaje z połączenia punktu znajdującego się w prawym dolnym rogu i 2 punktów drugiego rzędu. W rzeczywistości jest to ta sama kombinacja, która została użyta do utworzenia litery D, z tym wyjątkiem, że została przesunięta o jeden rząd w dół.
W ten sam sposób, aby napisać wykrzyknik, po prostu utwórz kombinację reprezentującą literę F i przesuń ją o jeden wiersz w dół. Aby pokazać, że całe słowo jest pisane wielką literą (a nie tylko na początku), dane słowo zostanie poprzedzone dwoma wielkimi literami, czyli użyjesz tylko 2 komórek od punktu w prawym dolnym rogu.
Aby natomiast napisać liczbę, wystarczy użyć odpowiedniego symbolu. Jest to kombinacja 3 kropek w prawej kolumnie plus dolna kropka w lewym rzędzie (co daje rodzaj odwróconego L w alfabecie).
Krok 3. Nauka stosowanych skrótów
Ponieważ znaki brajlowskie zajmują znacznie więcej miejsca niż alfabet, do zmniejszenia liczby znaków używa się skrótów. Istnieje 189 dodatkowych kombinacji, w których powszechnie używane słowa skrócone są do jednej komórki.
Jak nauczyć się pisać Braillem?
Aby ręcznie pisać brajlem, potrzebny jest rysik, tabliczka i karton.
Rysik to małe narzędzie, które zwykle mierzy kilka centymetrów. Składa się z rączki z jednej strony i metalowego pręta z drugiej. Metal jest dociskany do papieru, tworząc duże kropki, z których powstaje alfabet Braille’a.
Tabliczka służy natomiast do utrzymywania punktów w dwóch rzędach wyraźnie oddzielonych od siebie. Składa się z dwóch kawałków metalu (które mają prawie takie same wymiary jak kartka papieru), połączonych zawiasem. Zazwyczaj jest wystarczająco duży, aby pomieścić 4-6 rzędów alfabetu Braille’a.
Dzięki temu w kartonie zamiast dziur powstają wypukłe kropki.
Wygląda to w ten sposób:
Pisanie na maszynie brajlowskiej
Maszyny brajlowskie to odpowiednik tradycyjnych maszyn do pisania, które umożliwiają osobom niewidomym sporządzanie notatek w systemie Braille’a.
Dostępne są zarówno tradycyjne maszyny mechaniczne, ale i elektroniczne, które mogą służyć także jako proste drukarki podłączane do komputera.
Mechanizm działania brajlowskich maszyn do pisania jest podobny do mechanizmu działania maszyn powszechnie używanych. Urządzenia brajlowskie różnią się jednak od zwykłych wyglądem klawiatury, na którą składa się sześć klawiszy do pisania, spacja i ewentualne klawisze funkcyjne.
Maszyny do pisania Braillem znacznie usprawniły i przyspieszyły proces pisania. Od lat stosowane są w placówkach edukacyjnych dla niewidomych. Uczeń wyposażony w maszynę do pisania może szybko wykonywać pisemne ćwiczenia, tłumaczyć, uzupełniać tekst czy pisać wypracowania.
Krótka instrukcja pisania na maszynie
- Duży klawisz pośrodku działa jak spacja.
- Trzy klawisze znajdujące się po obu stronach spacji reprezentują 6 kropek brajlowskich.
- Aby utworzyć komórkę, należy nacisnąć klawisze od razu – otworzy to wszystkie potrzebne punkty.
- Lekko podniesiony klawisz po lewej stronie urządzenia to dolny klawisz kierunkowy, podczas gdy klawisz (równoległy do niego) po prawej stronie to klawisz wstecz lub klawisz usuwania.
- Po każdej stronie znajdują się również szare elementy sterujące, które służą do nawijania papieru do maszyny.
- W brajlu kropki są czasami przedstawiane za pomocą liczb.
- Kropka w lewym górnym rogu reprezentuje 1, środkowa lewa kropka to 2, a kropka w lewym dolnym rogu to 3. Podobnie, prawy rząd służy do zapisu liczb od 4 do 6.
Jak zostać tłumaczem Braille’a?
Jak w przypadku każdego języka, aby zostać tłumaczem brajla konieczna jest znajomość jednego lub więcej systemów pisania.
Tłumaczenia Braille’a mają powszechne zastosowanie – od podręczników po opracowywanie oznakowań dla osób niewidomych. Tak jak dzieje się to w przypadku języków, tłumaczonych powszechnie, tak i tutaj mimo dostępności tłumaczenia maszynowego, nieodzowny jest czynnik ludzki jako element kontroli.
Specyfika Braille’a polega na tym, że tłumacz musi znaleźć sposób na przekazywanie kontekstu. Bardzo ważnym aspektem jego pracy jest opisywanie elementów wizualnych, do których osoby niewidome nie mają dostępu. Tłumacz musi zatem wykazać się umiejętnością formułowania w jasny sposób wizualnych informacji, takich jak np. wykresy, w formie zrozumiałej dla osób niewidomych.
Pierwszym etapem na drodze na tłumaczeń jest uczestnictwo w zajęciach oferujących lekcje tłumaczenia brajlowskiego. Szkolenie obejmuje zapoznanie się z urządzeniami używanymi do tworzenia dokumentów brajlowskich, w tym tymi zaprojektowanymi do wykonywania tłumaczeń maszynowych.
Konieczna do przyswojenia jest również wiedza z zakresu konwertowania dokumentów komputerowych na formaty brajlowskie. Umożliwia to podjęcie pracy w firmie produkującej materiały oparte na kodzie Braille’a.
Zazwyczaj tłumacz zaczyna od małych projektów, wykonywanych pod nadzorem i stopniowo zdobywa więcej umiejętności, ostatecznie podejmując się większych zadań. Specjalizacja przychodzi z czasem – badania naukowe, broszury informacyjne dla niewidomych pacjentów czy interpretacja materiałów wizualnych.
Jak widzisz, język Braille’a jest bardzo użyteczny, jednak jego nauka wymaga poświęcenia. Nie wystarczy pojąć zasady czytania i pisania za pomocą kodu, ale też trzeba zrozumieć potrzeby osób niewidomych, dla których obce są formy wizualne. Jak w każdym tłumaczeniu, i tutaj dużą rolę odgrywa również kontekst.
Chcesz zostać Tłumaczem? Dołącz do nas!