Boże Narodzenie w tłumaczeniu – jak sobie poradzić z nieprzekładalną leksyką?

Za oknem zaczyna padać śnieg, grzecznym i tym mniej Święty Mikołaj w niektórych krajach już przyniósł prezenty, a już niedługo będziemy wypatrywać pierwszej gwiazdki, żeby zasiąść do wigilijnej wieczerzy. Słowa, którymi w swoich językach opisujemy magię nadchodzących Świąt, są dla nas zrozumiałe i oczywiste. Jednak czy dokładnie takimi samymi się okażą dla mieszkańców innych krajów?

Tradycje i obrzędy związane ze świętowaniem różnych wydarzeń, w tym przypadku Bożego Narodzenia, są ściśle związane z kulturą danego narodu, a to, w jaki sposób je opisujemy, wynika z historycznego rozwoju danego języka.

Przyjrzyjmy się zatem kilku wybranym przykładom bożonarodzeniowego słownictwa – jak je oddać, aby były zrozumiałe? (Warto pamiętać, że w poniższych przypadkach będziemy mieli do czynienia z adaptacją, a więc dopasowaniem przekładu do możliwości języka tłumaczenia, a nie tłumaczeniem jako takim).

Kto przynosi prezenty?

Pomijając dywagacje na temat wyglądu Świętego Mikołaja (rumiany, starszy pan w czerwonym stroju czy święty asceta w biskupiej szacie?), kulturowo utarło się, że w okresie przed i poświątecznym obdarowujemy się prezentami, a właściwie otrzymujemy je symbolicznie od różnych postaci. W Rosji podarunki przynoszą Dziadek Mróz (Дед Мороз, Died Moroz) wraz ze swoją wnuczką Śnieżynką (Снегурочка, Snieguroczka), w Polsce to Święty Mikołaj, a czasem Dzieciątko czy Aniołek, a w krajach anglosaskich — Santa Claus.

Jako że zwyczaj obdarowywania się prezentami w tym okresie jest rozpowszechniony w wielu krajach, w tym przypadku w tekście tłumaczonym szukamy odpowiednika, jakim jest imię lub pseudonim postaci przynoszącej upominki. Oczywiście, nie oznacza to, że nie możemy zastosować oryginalnej nazwy, ale tylko w przypadkach, kiedy jest to uzasadnione, np. w tekście rosyjskim może się pojawić Santa Claus (Санта-Клаус), ale tylko wtedy, kiedy jest mowa o zachodnioeuropejskich czy amerykańskich tradycjach świątecznych.

Co się ubiera na Święta?

Nie tylko elegancki strój, ale oczywiście choinkę! Tannenbaum, Christmas tree, рождественская ёлка (rażdziestwienskaja jolka) i wreszcie choinka bożonarodzeniowa — w językach krajów, w których istnieje zwyczaj dekorowania drzewka na Boże Narodzenie, istnieją słowa opisujące ten zwyczaj. Co jednak w przypadku, kiedy mamy do czynienia z regionalnymi nazwami tego rodzaju dekoracji, wynikającymi ze starych obrzędów i tradycji? Na naszym, słowiańskim gruncie wystarczy wspomnieć udekorowany snop zboża zwany „diduchem” czy „podłaźniczkę” — poprzedniczkę naszej choinki.

W takich przypadkach najlepiej pozostać przy nazwie oryginalnej i, stosując transkrypcję bądź transliterację, próbować oddać jej brzmienie czy pisownię w języku docelowym. Jeśli tradycja ta może być nieznana naszemu odbiorcy, skorzystajmy z przypisu, w którym zamieścimy komentarz tłumacza, lub, jeśli nie narusza to znacznie spójności tekstu, zamieśćmy go bezpośrednio w treści tłumaczenia.

Dwanaście potraw i każda inna

Święta Bożego Narodzenia to nie tylko religijne obrzędy i dawne zwyczaje, ale kulinarne pyszności, których przepisy w wielu rodzinach przekazuje się z pokolenia na pokolenie. Stąd w przypadku języków słowiańskich nazwy wielu potraw mogą brzmieć podobnie i są wykonywane z podobnych składników, co wynika ze wspólnej historyczno-kulturowej przeszłości. Ale niech to nie uśpi czujności tłumacza (w końcu tzw. „fałszywi przyjaciele” mogą czaić się w każdym zdaniu). Polskie „pierogi”, ukraiński пирiĐł (pyrih) czy rosyjskie пирожки (pirożki) to zupełnie inne dania! O ile pierwsze znamy doskonale, o tyle druga potrawa to ciasto pieczone z mięsnym bądź jarskim farszem, a trzecia — mniejsze ciastka lub bułeczki ze słodkim lub słonym nadzieniem.

W takich przypadkach sprawdzi się metoda z zastosowaniem zapisu oryginalnego wraz ze stosownym przypisem.

A jakich tradycyjnych nazw obrzędów lub potraw używacie w swoich domach? Podzielcie się nimi!