Co to są archaizmy? Czy występują tylko w języku polskim?

Wiesz czym jest warch i kim jest hawierz? Z pewnością są to słowa polskie, lecz intuicja podpowiada, że coś w nich nie pasuje. Tylko co? Otóż są to wyrazy, których nikt już nie używa, czyli archaizmy. Dawniej terminem “hawierz” określano górnika, a słowem “warch” – gniew. No dobrze, ale czym tak dokładnie są archaizmy? Jakie są ich rodzaje i w jakich językach występują? Czytaj dalej, a poznasz odpowiedź na wszystkie te pytania.

Co to są archaizmy, wyrazy przestarzałe i historyzmy?

Zacznijmy od początku, czyli od odpowiedzi na pytanie “co to są archaizmy?”. Definicja, jaką można znaleźć w słowniku języka polskiego PWN mówi, że archaizmy to wyrazy, związki frazeologiczne lub konstrukcje składniowe, które wyszły z użycia. Skąd wziął się termin “archaizm?”. Pochodzi on od greckiego słowa “archaíos”, oznaczającego “dawny”. Należy uważać, aby nie mylić archaizmów z wyrazami przestarzałymi i historyzmami.

Wyrazy przestarzałe to takie, które dopiero wychodzą z użycia. Oznacza to, że istnieją osoby, które nadal je stosują. Zazwyczaj są to ludzie starsi. No dobrze, a czym są historyzmy? To wyrazy, które podobnie jak w przypadku archaizmów wyszły z użycia. Różnica tkwi w tym, że w ich przypadku stało się to z konkretnego powodu. Ludzie przestali ich używać, ponieważ to, co nimi określano, wypadło z obiegu. Takimi słowami są np. elementy zbroi. 

Archaizmy i ich rodzaje

Archaizmy to dość obszerna grupa zwrotów. Z tego właśnie powodu powstał pewien podział, mający na celu pomóc w ich rozróżnieniu i zrozumieniu. No dobrze, a więc jakie są rodzaje archaizmów? Ze względu na pełnione funkcje rozróżniamy:

• archaizmy fonetyczne,
• archaizmy fleksyjne,
• archaizmy słowotwórcze,
• archaizmy leksykalne, 
• archaizmy znaczeniowe,
• archaizmy frazeologiczne,
• archaizmy składniowe.

Przyjrzyjmy się bliżej każdej z wyżej wymienionych grup. Pozwoli to zrozumieć, jakich słów dotyczą.

Archaizmy fonetyczne, czyli jakie?

Zacznijmy może od archaizmów fonetycznych. Jakich wyrazów dotyczą? Tych, które różnią się od współczesnych słów pojedynczymi głoskami. Ich zrozumienie nie powinno sprawiać żadnego problemu. Wszystko dlatego, że zapis tych wyrazów jest zbliżony do tego, jaki aktualnie obowiązuje. Główną różnicą, między archaizmem fonetycznym a współczesnym słowem jest wymowa. Dziś nie mówimy ”sierce”, lecz “serce”. Nie usłyszymy również “dziela”, lecz “dzieła”. To właśnie z tego powodu archaizmy te nazywa się fonetycznymi. Dotyczą one wymowy, czyli fonetyki. 

Archaizmy fleksyjne – jakich słów dotyczą?

Przejdźmy teraz do kolejnej grupy, jaką są archaizmy fleksyjne. Są to wyrazy (najczęściej czasowniki), które odmieniają się inaczej niż te współczesne. Podobnie jak w przypadku archaizmów fleksyjnych, odczytanie i zrozumienie tych słów nie jest zbyt trudne, ponieważ ich pisownia jest dość zbliżona do tej obowiązującej współcześnie. Wyrazy te są po prostu odmieniane według dawnych wzorców, przez co mają inne końcówki.

• orlimi pióry (aktualnie: orlimi piórami),
• przed laty (aktualnie: przed latami),
• napełń (aktualnie: napełnij).

Czym są archaizmy słowotwórcze?

Kolejną grupą są archaizmy słowotwórcze. Są to słowa, które zostały utworzone poprzez dodanie na początku wyrazu przedrostka lub przyrostka na jego końcu. Oczywiście słowa te wyszły również  z użycia i z tego właśnie powodu stały się archaizmami. Dobrymi przykładami tego typu wyrazów są:

• nowotny (aktualnie: nowy),
• przeskakować (aktualnie: przeskakiwać),
• zbrodzień (aktualnie: zbrodniarz).

Czym charakteryzują się archaizmy leksykalne?

No dobrze, czym więc są archaizmy leksykalne? To słowa, które niegdyś były powszechnie używane, lecz wyszły z użycia i nikt ich nie stosuje. Wyrazy te mogą być naprawdę trudne do zrozumienia, gdyż często nijak mają się one do współczesnych określeń. Dla przykładu nikt dziś nie mówi na wiaderko “cebratka”. Jak sam widzisz, słowa te nie budzą ze sobą żadnych skojarzeń. Inne przykłady archaizmów leksykalnych to:

• kmieć – czyli, chłop,
• alkierz – czyli, sypialnia,
• ortok – czyli, kawaler,

Kłopotliwe archaizmy znaczeniowe 

Następną grupą są archaizmy znaczeniowe, nazywane również semantycznymi. Zacznijmy od tego, że potrafią one namieszać i sprawić sporo problemów. Dlaczego? A dlatego, że są to słowa, których używało się zarówno dawniej, jak i stosuje dzisiaj. Sęk tkwi w tym, że na przestrzeni lat zmieniły one swoje znaczenie. Żurnal był kiedyś dziennikiem, szczyt określano tarczą, a policzki jagodami. Sam widzisz, że dawne znaczenia nijak mają się do tych aktualnie obowiązujących. To właśnie z tego powodu archaizmy znaczeniowe są dość kłopotliwe.

Archaizmy frazeologiczne – skąd się wzięły?

Przejdźmy teraz do archaizmów frazeologicznych. Są to dawne związki frazeologiczne, których używa się do dziś, lecz nieznana jest okoliczność ich powstania. Mimo to, ich metaforyczne znaczenie jest zrozumiałe i ludzie wiedzą, kiedy ich używać. Przykładami tego typu archaizmów są:

• do siego roku,
• bez liku,
• niech to dunder świśnie.

Co to są archaizmy składniowe?

Ostatnią grupą archaizmów, której się przyjrzymy, są archaizmy składniowe. Powstają one z co najmniej dwóch wyrazów, których zestawienie wygląda zupełnie inaczej niż współcześnie. Są to więc niegdyś stosowane, przestarzałe konstrukcje zdań. Najczęściej polegały one na przeniesieniu orzeczenia na koniec zdania. Przykład tego typu archaizmu można zaobserwować w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza: “nachmurzył brwi i znowu głowę na pierś schylił”.

Archaizmy i ich znaczenie

Wiesz już, czym są archaizmy i jakie są ich rodzaje. Zastanawiasz się pewnie, gdzie można znaleźć tego typu słowa. Oczywiście, największym źródłem archaizmów jest literatura minionych stuleci. Z pewnością znajdziesz je w dziełach Kochanowskiego, Reja i Adama Mickiewicza. Z tego właśnie powodu, warto, abyś poznał niektóre archaizmy i ich znaczenie. Pozwoli Ci to w pełni poprawnie zrozumieć tekst i epokę, w której był tworzony.

Minisłownik archaizmów

Jeżeli jesteś ciekaw co oznaczają pojawiające się w literaturze archaizmy, to koniecznie sprawdź nasz minisłownik.

1. Archaizm do słowa kłopot: ambaras.
2. Archaizm do słowa czas: czasz.
3. Archaizm do słowa kiedyś: onegdaj.
4. Archaizm do słowa kobieta: białogłowa.
5. Archaizm do słowa pisać/notować dla pamięci: naterminować.
6. Archaizm do słowa rozmowa: biesiada.
7. Archaizm do słowa radość: ucieszenie.
8. Archaizm do słowa serce: sierce.

Czy archaizmy występują tylko w języku polskim?

Mówiąc o archaizmach, warto wspomnieć o tym, że występują one w wielu różnych językach, nie tylko polskim. Co ciekawe, w tłumaczeniach ich znajomość bywa naprawdę ważna. Zwłaszcza przy tłumaczeniu książek nawiązujących do starych czasów. Ich autorzy bardzo często stosują w nich archaizmy, w celu stworzenia odpowiedniego klimatu. Przy tego typu tłumaczeniach, należy zadbać o to, aby przetłumaczony tekst również został nacechowany archaizmami, lecz tymi w innym języku. Dzięki temu zabiegowi treść zachowa swój charakter i dalej będzie kojarzyć się z odpowiednią epoką. Sprawdź, jakie tłumaczenia języków możesz zamówić w TurboTłumaczeniach.

Najczęściej zadawane pytania: